عزّت ، عدالت ، افتخار

پیوندهای اجتماعی نیازمند تحکیم است و استوارسازی این رشته ها با کلّی گویی به دست نمی آید. باید نمونه هایی عملی و مصادیقی خاص و روشن ارائه شود تا علقه های دوستی و پیوندهای عاطفی استوارتر گردد و پایدار بماند و «سلام» یکی از این امور است.

سلام چراغ سبز آشنایی است. وقتی دو نفر به هم می رسند، نگاهها که به هم می افتد، چهره ها که رو در رو قرار می گیرد، نخستین علامت صداقت، مودّت و برادری، سلام دادن است. دو نفر را تصور کنید که به یکدیگر می رسند و آشنا و دوست هستند. در این برخورد بهتر است نخستین کلامشان چه باشد؟ آیا مناسب تر از سلام چیزی را سراغ دارید؟!

سلام نمودن، اطمینان دادن به طرف مقابل است که هم سلامتی و تندرستی تو را خواستارم و هم از جانب من آسوده و مطمئن باش که گزندی به تو نخواهد رسید. من خیرخواه تو هستم، نه بدخواه و دشمن تو. همچنین سلام نوعی تحیت و درود اسلامی است که دو مسلمان به هم می گویند. این معنای شعار اسلامی «سلام» است.

باری، سلام نام خدا و تحیت الهی و سفارش پیامبران و روش امامان است. به راستی سلام دادن به دیگری نه تنها از منزلت و جایگاه انسان نمی کاهد و هیچ گونه ضرر و زیانی را متوجه او نمی سازد، بلکه صفابخش و محبت آور است. به علاوه، نشانه ای از تواضع و نداشتن کبر و غرور می باشد.

تحیّت و سلام

یکی از آداب و سنن اسلامی، سلام کردن به یکدیگر و جواب سلام است که اسلام در این رابطه برنامه های وسیعی دارد و ما به صورت کوتاه و مختصر به پاره ای از آنها اشاره می کنیم. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَإِذَا حُیِّیتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَآ أَوْ رُدُّوهَآ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ حَسِیبًا »؛ «و هنگامی که به یکی از شما تحیّت داده شد، پاسخ آن را بهتر بدهید یا لااقل به همان گونه پاسخ دهید که خداوند حساب همه چیز را دارد.»

«تحیّت» در لغت از ماده حیات و به معنای دعا نمودن برای حیات دیگری است. خواه این دعا به صورت «سلام علیک» (خداوند تو را به سلامت دارد) و یا «حیاک اللّه» (خداوند تو را زنده بدارد) و یا مانند آن باشد. در تفسیر علی بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام چنین نقل شده که فرمودند: «الْمُرادُ بِالتَّحِیَّةِ فِی الاْآیَةِ السَّلامُ وَغَیْرُهُ مِنْ الْبِرِّ؛ منظور از تحیّت در آیه، سلام و هرگونه نیکی کردن دیگر است.»

تا آنجا که می دانیم، تمام اقوام جهان هنگامی که به هم می رسند، برای اظهار محبت به یکدیگر نوعی تحیّت و التفات دارند که گاهی جنبه لفظی دارد و گاهی به صورت عملی است. در اسلام نیز «سلام» یکی از روشن ترین تحیّتها است و طبق آیه فوق، همه مسلمانان موظف اند که سلام را به طور عالی تر و یا لااقل مساوی جواب گویند. از آیات قرآن استفاده می شود که سلام یک نوع تحیّت است. در آیه 61 سوره نور می خوانیم: «فَإِذَا دَخَلْتُم بُیُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَیآ أَنفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُبَـرَکَةً طَیِّبَةً»؛ «و هنگامی که وارد خانه ای شدید، بر یکدیگر به عنوان تحیّت الهی سلام بفرستید، تحیّتی پر برکت و پاکیزه.» در این آیه، «سلام» که هم مبارک است و هم پاکیزه، به عنوان تحیّت الهی معرّفی شده است. ضمنا می توان از آن استفاده کرد که معنای «سلامٌ علیکم» در اصل «سلام اللّه علیکم» است؛ یعنی درود پروردگار بر تو باد! یا خداوند تو را به سلامت بدارد و در امن و امان باشی! به همین جهت، سلام کردن یک نوع اعلام دوستی و صلح و ترک مخاصمه و جنگ محسوب می شود.

از پاره ای آیات قرآن استفاده می شود که تحیّت اهل بهشت نیز سلام است.

چنانکه در آیه 23 سوره ابراهیم و آیه 10 سوره یونس درباره بهشتیان می خوانیم: «تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ»؛ «تحیت آنها در آن [بهشت] سلام است.»

از آیات قرآن استفاده می شود که در اقوام پیشین نیز تحیّت به معنای سلام (یا چیزی معادل آن) بوده است؛ چنان که در آیه 25 سوره ذاریات در داستان ابراهیم می خوانیم: «هنگامی که فرشتگان مأمور مجازات قوم لوط به صورت ناشناس بر او وارد شدند، به او سلام کردند و او هم پاسخ آنها را به سلام داد: «إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقَالُوا سَلَـمًا قَالَ سَلَـمٌ قَوْمٌ مُّنکَرُونَ »؛ «هنگامی که فرشتگان بر حضرت ابراهیم وارد شدند، سلام کردند و حضرت ابراهیم گفت سلام بر شما افراد ناشناس.»

کلمه سلام به سه صورت: «سلامٌ»، «سلاما» و «سلامٍ» 43 مرتبه در قرآن وارد شده است و این بر اهمیت آن دلالت می نماید. یکی از نامهای بهشت «دار السلام» است که دو بار در قرآن مطرح شده است. دار السلام یعنی سر منزل سعادت و سلامت. خداوند در قرآن کریم به چند پیامبر با ذکر نام آنها سلام و درود و تحیّت فرستاده است که عبارت اند از: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ»، «سَلامٌ عَلی اِبْراهِیمَ»،«سَلامٌ عَلی مُوسَی وَهارُونَ».

سلام، اوّلین سخن

امام صادق علیه السلام می فرماید: «مَنْ بَدَءَ بِکَلامٍ قَبْلَ سَلامٍ فَلا تُجِیبُوهُ؛ هر کس پیش از سلام آغاز به سخن کرد، پاسخش را ندهید.» و نیز آن حضرت می فرماید: «اَلسَّلامُ قَبْلَ الْکَلامِ؛ سلام قبل از آغاز به کلام است.» در روایتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «لا تَدْعُ اِلی طَعامِکْ اَحَدا حَتّی یُسَلِّمَ؛ کسی را قبل از آنکه سلام کند، به غذایت دعوت نکن.»

حضرت علی علیه السلام نیز فرمودند: «اِذا دَخَلَ اَحَدُکُمْ مَنْزِلَهُ فَلْیُسَلِّمْ عَلی اَهْلِهِ یَقُولُ السَّلامُ عَلَیْکُمْ فِاِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ اَهْلٌ فَلْیَقُلِ السَّلامُ عَلَیْنا مِنْ رَبِّنا؛ هرگاه یکی از شما وارد منزلش شود، بر خانواده خویش سلام کند و بگوید: درود بر شما! و چنانچه خانواده ای نداشت، بگوید: سلام از طرف پروردگارمان بر ما باد!»

با توجه به احادیث و روایات فوق، «سلام» بهترین کلمه است برای شروع و ابراز علاقه و محبت، که دین مقدّس اسلام ما را به آن سفارش نموده است؛ اما برخی از افراد به جای این واژه زیبا و پرمعنا، کلمات غیر مأنوس و بی محتوای دیگری بکار می برند که چندان درخور مقام و منزلت آنان نمی باشد و باید تا حد امکان از آنها دوری نمود.

پاداش سلام و جواب آن

حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «لِلسَّلامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعَةٌ وَسِتُّونَ لِلْمُبْتَدئ وَواحِدَةٌ لِلرّادِّ؛ سلام هفتاد حسنه دارد که شصت و نه حسنه اش برای سلام کننده و [فقط] یک حسنه اش برای پاسخ دهنده است.»

امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: «مَنْ قالَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ فَهِیَ عَشْرُ حَسَناتٍ وَمَنْ قالَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَةُ اللّهِ فَهِیَ عِشْرُونَ حَسَنَةً وَمَنْ قالَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَکاتُهُ فَهِیَ ثَلاثُونَ حَسَنَةً؛ هر کس بگوید: درود بر تو باد! برایش ده حسنه است. و اگر بگوید: درود و رحمت خدا بر تو باد! برای او بیست حسنه است. و اگر بگوید درود و رحمت و برکتهای خدا بر تو باد! برای او سی حسنه است.» از این حدیث دو امر فهمیده می شود:

1. جامعیت دین: اسلام دین جامعی است و در تمام شئون زندگی دارای برنامه است و برای ریز و درشت زندگی، رهنمودهای مخصوص خودش را دارد؛

2. انجام کار نیکو به احسن وجه: حال که آدمی می خواهد کاری را انجام بدهد، چه خوب است آن را به بهترین نحو به انجام برساند تا ثواب کامل دریافت کند.

مراحل سلام

در توضیح المسائل مراجع عظام آمده است که در غیر نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگوید؛ مثلاً اگر کسی گفت: «سلام علیکم» در جواب بگوید: «سلام علیکم و رحمة اللّه » و اگر گفت: «سلام علیکم و رحمة اللّه » در جواب بگوید: «سلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته».

در متون روایی وارد شده است که حضرت علی علیه السلام بر جماعتی می گذشت و بر آنها سلام کرد. آنان در پاسخ خویش عبارت «وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضْوانُهُ» را آوردند. حضرت فرمود: «لا تُجاوِزُوا بِنا مِثْلَ ما قالَتِ الْمَلائِکَةُ لاَِبِینا اِبْراهِیم؛ برای ما از حدّ سلام ملائکه به پدر ما ابراهیم تجاوز نکنید.»

در تفسیر «درّ المنثور» می خوانیم: شخصی به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم عرض کرد: «السَّلامُ عَلَیْکَ» پیامبر فرمود: «السَّلامُ عَلَیْکَ وَرَحْمَةُ اللّهِ». دیگری عرض کرد: «السَّلامُ عَلَیْکَ وَرَحْمَةُ اللّهِ»، پیامبر فرمود: «وَعَلَیْکَ السَّلامُ وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَکاتُهُ». نفر دیگری گفت: «السَّلامُ عَلَیْکَ وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَکاتُهُ»، پیامبر فرمود: «وَعَلَیْکَ» و هنگامی که سؤال کرد: چرا جواب مرا کوتاه بیان کردید؟ فرمود: قرآن می گوید تحیّت را به طرز نیکوتری پاسخ گویید؛ اما تو چیزی باقی نگذاشتی. در حقیقت، پیامبر در مورد نفر اوّل و دوم تحیت به نحو احسن گفت؛ اما در مورد شخص سوم به مساوی؛ زیرا جمله «عَلَیْکَ» مفهومش این است که تمام آنچه گفتی بر تو باد.

نحوه سلام گفتن

امام صادق علیه السلام فرمودند: «اِذا سَلَّمَ اَحَدُکُمْ فَلْیَجْهَرْ بِسَلامِهِ وَلا یَقُولَ سَلَّمْتُ وَلَمْ یَرُدُّوا عَلَیَّ وَلَعَلَّهُ یَکُونُ قَدْ سَلَّمَ فَلَمْ یُسْمِعْهُمْ فَاذا رَدَّ اَحَدُکُمْ فَلْیَجْهَرْ بِرَدِّهِ وَلا یَقُولَ الْمُسْلِمُ سَلَّمْتُ فَلَمْ یَرُدُّوا عَلَیَّ؛ هر گاه یکی از شما سلام کند، باید واضح و آشکارا سلام کند تا اینکه نگوید سلام کردم ولی جوابم را ندادند؛ زیرا امکان دارد سلام کرده باشد و به آنان نشنوانده باشد. و نیز هر گاه یکی از شما بخواهد جواب سلام را بدهد، بلند پاسخ دهد؛ تا اینکه مسلمانی نگوید سلام کردم ولی جوابم را ندادند.»

در این حدیث دو نکته نهفته است:

1. کارها را به صورت ناقص انجام ندهید. برخی ناقص سلام می کنند یا نصفه و نیمه جواب می دهند، پس باید روشن و شفاف سلام کرد و جواب داد؛

2. مردم را به سوء ظن نیندازید، زیرا بسیاری از کارها که رخ می دهد، منشأ آن سوء ظن می باشد، در حالی که اساس اسلام بر حسن ظن است.

نکته دیگر در مورد نحوه سلام کردن، رعایت حال افراد ضعیف در جامعه است.

امام رضا علیه السلام فرمودند: «مَنْ لَقِیَ فَقِیرا مُسْلِما فَسَلَّمَ عَلَیْهِ خِلافَ سَلامِهِ عَلی الْغَنِیِّ لَقِیَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَهُوَ عَلَیْهِ غَضْبانُ؛ هر کس به فقیری سلام کند، بر خلاف آن گونه ای که به غنی سلام می کند، خدا را در قیامت ملاقات می کند، در حالی که خدا بر او خشمگین است.»

امامان بزرگوار ما با نقل این احادیث در پی آن بودند که ارزش را مشخص و نظام ارزشی را تغییر دهند؛ به همین جهت، تقوا، شجاعت و دلیری را معیار و ملاک قرار دادند؛ چون این خصوصیات در درون انسان است و سبب ارتقاء نفسانی می شود؛ ولی پول و شهرت خارج از وجود آدمی است و تعالی روحی محسوب نمی شود.

آغاز کننده سلام

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «یُسَلِّمُ الْصَغِیرُ عَلَی الْکَبِیرِ وَالْمارُّ عَلَی الْقاعِدِ وَالْقَلِیلُ عَلَی الْکَثِیرِ؛ کوچک به بزرگ سلام می کند و کسی که می گذرد، بر کسی که نشسته سلام می کند و جماعت کم تر بر جماعت بیش تر سلام می کند.» در حدیث دیگری چنین آمده است: «اِذا لَقِیَتْ جَماعَةٌ جَماعَةً فَسَلَّمَ الاَْقَلُّ عَلَی الاَْکْثَرِ وَ اِذا لَقِیَ واحِدٌ جَماعَةً سَلَّمَ الْواحِدُ عَلَی الْجَماعَةِ؛ هرگاه گروهی به گروه دیگر رسیدند، جماعت کم تر بر جماعت بیش تر سلام کند و اگر یکی، گروهی را ملاقات نماید، آن یک نفر بر آن گروه سلام کند.»

امام صادق علیه السلام فرمودند: «اِذا سَلَّمَ الرَّجُلُ مِنَ الْجَماعَةِ أَجْزَأَ عَنْهُمْ وَاِذا رَدَّ واحِدٌ أَجْزَأَ عَنْهُمْ؛ هر گاه یک نفر از جماعتی سلام بگوید، از دیگران مجزی است و هر گاه یک نفر جواب بدهد، از جماعتی کفایت می کند.»

به چه افرادی سلام کنیم؟

در این مورد، روایتی از امام صادق علیه السلام وارد شده است که حضرت فرمودند: «مِنَ التَّواضُعِ اَنْ تُسَلِّمَ عَلی مَنْ لَقِیتَ؛ یکی از نشانه های تواضع و فروتنی این است که با هر کس ملاقات کردی، سلام بگویی.» رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «اَوْلَی النّاسِ بِاللّهِ وَبِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلامِ؛ نزدیک ترین مردم به خدا و رسولش کسی است که [کلامش را] با سلام آغاز کند.»

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله که نمونه کامل و تکمیل کننده مبانی اخلاقی و اجتماعی اسلام است، به کودکان سلام می کرد تا به عنوان یک روش اخلاقی در بین مردم همچنان باقی بماند. در روایتی می خوانیم: «خَمْسٌ لا أَدَعُهُنَّ حَتَّی الْمَماتِ... وَالتَّسْلِیمُ عَلَی الصِّبْیانِ؛ پنج چیز است که تا آخر عمر آنها را رها نمی کنم... و] یکی از آن پنج چیز[ سلام کردن بر کودکان است.» سعی حضرت بر آن بود سلام کردن حتی به کوچک تر را به عنوان رسمی پسندیده و به صورت یک اصل و عادت در جامعه ترویج نماید؛ پس سبقت گرفتن در سلام به دیگران، از اخلاق پسندیده پیامبر گرامی اسلام است.

سلام به صیغه جمع

امام صادق علیه السلام در حدیثی فرمودند: «ثَلاثَةٌ تُرَدُّ عَلَیْهِمْ رَدَّ الْجَماعَةِ وَاِنْ کانَ واحِدا عِنْدَ الْعِطاسِ تَقُولُ یَرْحَمُکُمُ اللّهُ وَاِنْ لَمْ یَکُنْ مَعَهُ غَیْرُهُ وَالرَّجُلُ یُسَلِّمَ عَلَی الرَّجُلِ فَیَقُولُ السَّلامُ عَلَیْکُمْ وَالرَّجُلُ یَدْعُو لِلرَّجُلِ یَقُولُ عافاکُمُ اللّهُ وَاِنْ کانَ واحِدا فِاِنَّ مَعَهْ غَیْرُهُ؛ سه کس هستند که به صیغه جمع باید به ایشان سلام کرد، هر چند تنها باشند: 1. کسی که عطسه کند، می گویی: «خداوند شما را مورد رحمت قرار دهد!» هر چند دیگری با او نباشد؛ 2. کسی به دیگری سلام می کند و می گوید: «درود بر شما باد!»؛ 3. کسی که برای دیگری دعا کند، می گوید: «خداوند شما را سلامت بدارد!» هر چند یکی باشد.» زیرا با او، دیگران (ملائکه) هستند.»

بخل در سلام

امام سجاد علیه السلام می فرماید: «اَلْبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ؛ بخیل کسی است که از سلام دادن خودداری نماید.» رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «اَبْخَلُ النّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ؛ بخیل ترین مردم کسی است که در سلام بخل ورزد.»

احکام سلام

1. انسان باید جواب سلام را چه در نماز و یا در غیر نماز فورا بگوید و اگر عمدا یا از روی فراموشی جواب سلام را به قدری طول دهد که اگر جواب بگوید، جواب آن سلام حساب نشود، چنانچه در نماز باشد، نباید جواب بدهد و اگر در نماز نباشد، جواب دادن واجب نیست.

2. اگر زن یا مرد نامحرم و یا بچه ممیّز (بچه ای که خوب و بد را می فهمد) به نمازگزار سلام کند، نمازگزار باید جواب او را بدهد.

3. اگر نمازگزار جواب سلام را ندهد، معصیت کرده؛ ولی نمازش صحیح است.

4. در حال نماز، انسان نباید به دیگری سلام کند و اگر دیگری به او سلام کند، باید طوری جواب دهد که سلام مقدم باشد، مثلاً بگوید: «السلام علیکم» یا «سلامٌ علیکم» و نباید «علیکم السلام» بگوید.

5. اگر کسی به نمازگزار، غلط سلام کند، به طوری که سلام حساب نشود، جواب او واجب نیست.

6. باید جواب سلام را طوری بگوید که سلام کننده بشنود؛ ولی اگر سلام کننده کر باشد، چنانچه انسان به طور معمول جواب او را بدهد، کافی است.

7. جواب سلام کسی که از روی مسخره یا شوخی سلام می کند، واجب نیست و احتیاط واجب آن است که در جواب سلام مرد و زن غیر مسلمان بگوید: «سلام» و یا فقط «علیک».

8. اگر کسی به عده ای سلام کند، جواب سلام او بر همه آنان واجب است، ولی اگر یکی از آنان جواب دهد، کافی است.

9. سلام کردن مستحب است و خیلی سفارش شده است که سواره به پیاده و ایستاده به نشسته و کوچک تر به بزرگ تر سلام کند.

10. اگر دو نفر با هم به یکدیگر سلام کنند، بر هر یک واجب است جواب سلام دیگری را بدهد.

11. در غیر نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگوید، مثلاً: اگر کسی گفت: «سلامٌ علیکم» در جواب بگوید: «سلامٌ علیکم و رحمة اللّه».

منبع:

پایگاه اطلاع رسانی حوزه به نشانی hawzah.net